Van Damascus naar Berlijn – een nieuwe studie over antisemitisme onder Syrische vluchtelingen in Duitsland

“Von Damaskus nach Berlin - Antisemitismus unter syrischen Geflüchteten in Deutschland”. Zo luidt de titel van het gloednieuwe boek van antisemitisme-expert prof. dr. Günther Jikeli. Een publicitaire voltreffer van Georg Olms Verlag in Baden-Baden gelet op de maatschappelijke ontzetting in Duitsland over moorddadige Jodenhaat onder Syrische asielzoekers/vluchtelingen en de aansluitende politieke en mediale discussies over de dodelijke effecten van de migratiestroom.

Momenteel telt Duitsland ongeveer een miljoen mensen uit Syrië, informeert de onderzoeker. De meesten van hen arriveerden tijdens de vluchtelingencrisis in de zomer van 2015. Ondragelijke beelden van de verschrikkingen van de Syrische burgeroorlog en de humanitaire nood van Syrische vluchtelingen onderweg in Europa bewogen de Duitse regering onder bondskanselier Angela Merkel voor enige maanden de grenzen open te zetten. Of beter gezegd, Berlijn grendelde die niet af, formuleert Jikeli. Binnen luttele maanden stroomden daarop honderdduizenden Syriërs Duitsland binnen. “De autoriteiten waren overbelast.” Ontelbare vrijwilligers sprongen hen bij, onderstreept de auteur.

Inmiddels hebben de meeste Syrische vluchtelingen woningen kunnen betrekken. Velen, hoewel niet allen, hebben werk gevonden, hun kinderen gaan naar school. “De allermeeste Syriërs zullen in Duitsland blijven. Ook na de val van het Assad-regime”, voorziet Jikeli. “In 2023 kregen 75.485 van hen het Duitse staatsburgerschap – dat was meer dan een derde van alle inburgeringen in dat jaar.”

Op uiteenlopende wijze zijn de uit Syrië gevluchte mensen intussen deel van de Duitse samenleving geworden. Die samenleving is reeds door hun komst veranderd, constateert de wetenschapper, en zal dat ook verder doen. “Echter, in welke richting? En wat betekent dat met betrekking tot de oude Duitse ziekte, het antisemitisme, de omgang met de Holocaust en de Duitse staatsraison, die historische verantwoording wenst te dragen jegens het Joodse volk en Israël?”

De vraag die de hoogleraar hier opwerpt is vanuit historische optiek volkomen legitiem, evenzo actueel en daarmee cruciaal voor de toekomst van de Duitse staat en samenleving. “Per slot van rekening hitste het Syrische regime tientallen jaren -ook in zijn onderwijsinstellingen- niet alleen op tegen Israël, maar ook tegen Jodinnen en Joden.” Ex-president Bashar al-Assad ging daarin voorop. Hij beschuldigde “de Joden” Jezus en de profeet Mohammed verraden te hebben. En zijn verdrijvers van de macht, de nieuwe islamistische heersers in Damascus, grossieren in nog radicalere Jodenhaat, ook al nemen ze thans een gematigde pose aan.

Vandaar de constatering van Günther Jikeli dat antisemitische denkbeelden in Syrië geen uitzondering zijn, maar veeleer de regel. Zo’n maatschappelijk klimaat, waarin de “zionistisch-imperialistische vijand” van alles de schuld krijgt, laat zijn sporen na bij de Syrische bevolking, evengoed bij hen die naar Duitsland vluchtten.

Daarmee is niet alles gezegd, vervolgt de wetenschapper. Wanneer de staat immers antisemitische propaganda bedrijft, wil dat nog lang niet zeggen dat ook allen die accepteren. Waarom zou je bijvoorbeeld een meedogenloos bewind geloven, waaronder je zoveel hebt geleden en waarvoor je bent gevlucht? “Dat geldt des te meer na de val van het regime en in het bijzonder voor de Koerden, voor hun identiteit was geen plaats in de Syrisch-Arabische staatsideologie.” Zo’n 30 procent van de uit Syrië naar Duitsland gevluchte personen zijn trouwens Koerdisch.

Ondertussen denkt de rasonderzoeker verder. Eenmaal in Duitsland aangekomen, kunnen de Syrische vluchtelingen zelf ervaren dat Joodse en Israëlische mensen geen vijanden zijn, dat ze de wereld niet beheersen of kinderen voor rituele doeleinden doden, dat de Holocaust heeft plaatsgevonden en dat er mensen zijn die Israël voor zijn openheid naar de wereld en zijn liberale samenleving waarderen en daar zelfs op vakantie gaan.

Maar dan zet Jikeli een pas op de plaats: hoe denken Syriërs in Duitsland daadwerkelijk over al deze thema’s. “Voorzover ze antisemitische opinies koesteren: hoe zien die eruit en hoe centraal staan ze in het denken van deze mensen? Spelen ze een rol in een leven van alledag? Gaat tenminste van enkelen onder hen een gevaar voor Joodse gemeenten en voor het democratische samenleven uit?”

Voor die laatste gedachte, een regelrechte vrees, zet hij een schokkende reeks van terreur- en moordaanslagen door Syriërs op Duitse bodem vanaf 2016 op een rij. En nog vrijdag 21 februari 2025 stak een Syrische Jodenhater onverhoeds een Spaanse toerist neer bij het Holocaust-gedenkteken in Berlijn.

Als wetenschapper hoedt Jikeli zich voor snelle generalisaties over het gevaar dat Syriërs vormen voor de Duitse bevolking. Grondig onderzoek naar geschiedenis en maatschappij van hun land acht hij noodzakelijk voor een beter verstaan van de in Duitsland wonende Syriërs. In onmisbare aanvulling daarop “moeten wij vooral ook direct met hen spreken en oplettend naar hen luisteren”. Ziehier de structuur van Jikeli’s studie “Van Damascus naar Berlijn”.

Die gesprekken met Syrische vluchtelingen van professor Jikeli en zijn onderzoeksteam vormen het kernstuk van het boek. Tussen 2016 en 2021 vonden meer dan 200 interviews plaats met 28 vrouwen en 176 mannen, 143 daarvan identificeerden zich als Arabisch, 61 als Koerdisch. De tijdspanne van vijf jaren tussen de precies uitgekiende gesprekken (zowel in groepsverband als individueel en ook nog regionaal in Duitsland uitgesplitst) gaven Jikeli en zijn teamleden de mogelijkheid bij de respondenten naar een verandering in opvattingen te sonderen.

Zwaartepunt van het boek “Van Damascus naar Berlijn” ligt, aldus Jikeli, op de houding van de Syrische vluchtelingen tegenover Jodinnen en Joden, Israël en de Shoah. Op voorhand geeft hij al een aantal onderzoeksresultaten prijs:

*veel Syriërs blijven gevangen in een samenzweringsdenken ofwel zij vermoeden achter alle mogelijke ontwikkelingen “duistere machten”, “de Joden” of “de zionisten”;

*vaak hingen Syriërs ook anti-Joodse stereotypen aan, die reikten van klassieke antisemitische fantasieën als alle Joden zijn rijk en intelligent tot demoniseringen van Israël;

*veel Syriërs vertelden in de gesprekken dat zij pas in Duitsland voor het eerst over de Holocaust hoorden en geschokt waren, anderen daarentegen waren ervan overtuigd dat het aantal slachtoffers van de Shoah overdreven werd en de herdenking van de Holocaust zou worden misbruikt; in enkele gevallen begroetten Syrische vluchtelingen de Holocaust zelfs als een verdiende straf.

Deze antisemitische uitingen leiden Jikeli tot een zijns inziens “interessantere vraag”: hoe komen Syriërs aan deze houding, levensinstelling? Welke factoren speelden/spelen daarbij een rol? Welke ideologieën? Panarabisme of islamisme?

En dan opeens duikt een andere vraag op, die op het eerste gezicht tegenstrijdig klinkt ten opzichte van de zojuist gereleveerde onderzoeksresultaten: “Nog interessanter is het te vragen welke invloedsfactoren herkenbaar ertoe leiden dat vele Syrische vluchtelingen zich niet antisemitisch uitten of zich zelfs tegen antisemitisme en een demonisering van Israël uitspraken.”

Jikeli gaat meteen op zijn eigen vraag in. Naast individuele factoren is hier de positie van de Syrische Koerden “bijzonder opmerkelijk”. Velen van hen trokken parallellen tussen het Koerdische en Joodse volk. Inclusief beider vijanden in het Midden-Oosten! Kortom. Syrische Koerden koesteren sympathie voor Joden en hun staat Israël.

Opvallend resultaat van de meer dan 200 interviews is zeker ook een overwegende en duidelijke distantiëring van het islamisme onder de Syriërs. “Deels waren zij er zelfs verwonderd over”, registreert Jikeli, “dat Duitsland het gevaar van het islamisme niet ernstiger neemt – ook onder gevluchten die 2015 naar Duitsland kwamen, want velen kenden het gevaar van het islamisme uit hun persoonlijke ervaring en zijn voor de Islamitische Staat of andere radicale jihadistische groepen gevloden.”

Günther Jikeli sluit zijn inleiding alvast optimistisch af: een precieze kijk op het migratievraagstuk biedt “talrijke interventiemogelijkheden op weg naar meer vrijheid, een vreedzaam samenleven, maatschappelijke participatie en individuele ontplooiing”. Levert zijn boek “Van Damascus naar Berlijn” daarvoor ook een overtuigende onderbouwing? De lectuur zal het leren!

Eerste bijdrage in een serie over het nieuwe boek van prof. dr. Günther Jikeli, “Von Damaskus nach Berlin – Antisemitismus unter syrischen Geflüchteten in Deutschland”, Georg Olms Verlag, Baden-Baden 2025.