De zichtbaarheid van de Shoah (4)

De bossen van Oost- en Middenoost-Europa golden tijdens de Duitse bezetting als toevluchtsoord voor de vervolgden. In het Shoah-onderzoek zet zich overigens steeds meer de voorstelling door dat deze bossen tegelijk vooral als “besmette landschappen” moeten worden begrepen, schrijft Shoah-kenner Tatjana Tönsmeyer in haar imponerende boek “Unter deutscher Besatzung – Europa 1939-1945”. Alleen op het huidige grondgebied van Oekraïne zijn tot dusverre meer dan 2000 plaatsen van massa-executies in kaart gebracht.

Deze bloedbaden worden als de “Holocaust by bullets” aangeduid. Schattingen spreken intussen van 2,8 miljoen slachtoffers. Vandaar dat sommige wetenschappers menen dat op het gebied van de bezette Sowjet-Unie er wel nauwelijks een bos moet zijn geweest, waar niet Joden uit de naburige dorpen zijn vermoord en begraven.

Vanzelfsprekend bestond daarvan wetenschap aan deze oorden des doods. Geweld, mishandeling, plundering door de plaatselijke bevolking en ten slotte het moorden zelf waren zichtbaar. “De lange kolonnes van hen die naar de executieplaatsen werden vervoerd, de executies, de massagraven, waarvan de aarde zich nog enige tijd bewoog. Sommige tijdgenoten en getuigen herinneren zich ook dat van de massagraven in de warmere jaargetijden een sterke lucht uitging, zodat men niet heeft kunnen ademen”, aldus verwoordt de Duitse historica “de Holocaust door kogels”.

En dan was er ook de “dušegubki” ofwel “zielensverstikker”, zo noemde de plaatselijke bevolking van de Wit-Russische omgeving van het vernietigingskamp Maly Traszjanez de gaswagen die daar als moordtuig werd ingezet.

In het zuiden van Oekraïne, in Woskrenssenske, verstopte Olga Bitiouk zich samen haar vriendin Maria op de zolder van het huis van Maria’s ouders. Daar konden de beide meisjes de vrachtwagens zien, die eerst krijgsgevangenen van het Sowjetleger en later Joden en Jodinnen naar een ravijn brachten, waar ze werden doodgeschoten. Ze hoorden schreeuwen en schoten. Echter, Olga Bitiouk herinnerde zich ook: “Niemand zei iets. Allen waren doodsbang. De Duitsers schoten mensen dood, die geruchten verspreidden.”

Boris Timosjenko uit het Oekraïense Polonne deelde deze specifieke herinnering met Olga: “Het begon in september 1941: ik stond met grootvader bij onze poort. Vrachtwagen na vrachtwagen, beladen met vrouwen, oude mensen en kinderen trok langzaam aan ons voorbij. De mensen huilden. Het waren Joden, die ter executie uit de stad gebracht werden… De auto’s reden voorbij en spoedig klonken schoten uit het nabije bos, direct achter de spoorlijn. Ze werden allen doodgeschoten.”

In Warschau bleef het Aurelia Wyleżyńka heel sterk bij hoe zij het menselijk kermen hoorde, toen de Duitsers het getto platbrandden. Heel concreet wist mevrouw B.B. nog hoe zij het neerslaan van de opstand in het getto van Warschau beleefde als twaalfjarige: “Wij woonden in een huis met vijf verdiepingen. Ik ging met andere kinderen naar de zolder. Mijn moeder had dat streng verboden, maar wist mijn moeder alles? Ik ging dus naar de zolder en vanaf de vijfde verdieping konden wij de hele Joodse wijk zien. Men kon de schoten horen, het vuur zien, men kon het geschreeuw horen, de echo droeg ver.”

Deze voorbeelden zoals vele andere tonen aan dat de Shoah niet slechts deel is van de Joodse geschiedenis, maar ook deel van de geschiedenis van de bezette samenlevingen tijdens de Tweede Wereldoorlog (en van de Duitse geschiedenis in elk geval), concludeert prof. Tönsmeyer. “Want: wie toekeek, werd “betrokkene”. Ook tientallen jaren later herinneren zich deze mensen aan de noodkreten van gewonden en stervenden, aan schoten, aan de geurhinder. Minstens als (oog)getuigen waren zij bij de massamoord betrokken.”

Vierde aflevering van een vijfdelige serie over “De zichtbaarheid van de Shoah”,  op basis van het boek “Unter deutscher Besatzung – Europa 1939-1945” van de hand van prof. dr. Tatjana Tönsmeyer (Bergische Universität Wuppertal), München 2024.