Open brief met oog op Synodenota

Namens meer dan tachtig predikanten, kerkenraden en leden van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) heeft ds. Arenda Haasnoot een tweede open brief geschreven aan het moderamen van de PKN en haar scriba, R. de Reuver. In het schrijven uiten de ondertekenaars hun grote zorgen over het beleid van de PKN tegenover de Joodse staat Israël, in het bijzonder over de roeping van de kerk gestalte te geven aan de onopgeefbare verbondenheid met Israël. In de aanloop naar de synodevergadering in november richt de brief zich eveneens op de vaststelling van de synodenota “Uw Koninkrijk Kome, als pelgrims onderweg met Joden en Palestijnse christenen”.

Ter informatie geeft de redactie van de website antisemitismenieuws.nl de volledige inhoud van de brief weer.

                                                                                 ***

                                                                                                      Spijkenisse, 30-09-2024

Open brief met oog op Synodenota      

Aan het moderamen van de synode van de PKN en de scriba de heer R. de Reuver,

De open brief door ruim zestig dominees medeondertekend (en daarna door meer collega-dominees, gemeenteleden en kerkenraden) heeft u kort beantwoord. Omdat de situatie in Israël/Gaza niet verbeterd is, eerder nog verslechterd, en u in de komende synode de nota ‘Uw Koninkrijk Kome, als pelgrims onderweg met Joden en Palestijnse christenen’ (hierna genoemd ‘nota’) definitief gaat vastleggen, richt deze zelfde groep zich met nog meer urgentie tot u.

Het treft ons pijnlijk dat u op de meeste vragen, die bij een aanzienlijke achterban leven, niet serieus ingaat. Over uw uitlatingen als scriba in het dagblad Trouw op Goede Vrijdag j.l. zegt u dat het weglaten van aanhalingstekens laat zien dat u deze uitspraken niet letterlijk zou hebben gedaan of zo zou hebben bedoeld. Hebt u het artikel niet van tevoren ter inzage gehad? Anders zou (een verzoek om) rectificatie op zijn plaats geweest.

Terecht benoemt u het grote drama dat zich afspeelt zowel aan Joods-Israëlische als aan Palestijnse zijde. U roept op ‘uit politieke loopgraven’ te komen, maar u doet zelf voortdurend politieke uitspraken. U zegt dat u zich niet verbonden weet met de staat Israël, laat staan met de Israëlische regering (citaat Goede Vrijdagboodschap). Als u niet verbonden bent met de staat Israël zegt u daarmee dat Israël geen bestaansrecht heeft. Een volk zonder een staat met eigen overheid is weerloos. Die situatie is Israël in ’40-’45 bijna fataal geworden. Die situatie is de decennia erna dreigend gebleven.
U zou in ieder geval tot gebed om Gods wijsheid kunnen oproepen. Gebedsoproepen die gelukkig wel genoemd staan in de nota, maar die zeer gemist worden in uw wekelijkse nieuwsbrieven.

U herhaalt in uw antwoord dat de Protestantse Kerk haar toevlucht neemt tot (volken) recht en internationale verdragen ‘als het primaire oriëntatiepunt voor de oplossing van het Israëlisch-Palestijns-Arabisch conflict’. Dat was en is een politieke keuze. U gaat daarbij uit van de betrouwbaarheid van het volkerenrecht, terwijl daar grote vragen bij zijn te stellen. Internationaal recht is een politieke zaak. Hoe betrouwbaar is de volkerenvergadering in hun visie op Israel? Welke anti-Joodse sentimenten spelen een rol in de extreme hoeveelheid resoluties die over Israël worden uitgesproken, terwijl andere landen met bewijsbare schending van mensenrechten buitenspel blijven? Neem bijvoorbeeld het voorzitterschap van het VN-mensenrechtenforum door Iran, een land dat in de eerste helft van dit jaar al 350 mensen heeft opgehangen wegens ‘politieke redenen’, in de top 10 ranglijst christenvervolging staat, en vrouwen/mensenrechten schendt. En wat is de achtergrond van de rechters in het ICJ? De voorzitter staat alom bekend als zeer anti-Joods. Hoe gekleurd zijn ‘de volkeren’? En bent u als kerk juist niet het aangewezen orgaan om het onrecht, maar ook de politieke gekleurdheid te benoemen, juist m.b.t. het ‘volkerenrecht’? De PKN kiest voor het woord 'Palestina', vanwege het zelfbesef van Palestijnen. Maar wordt hiermee niet een onterechte politieke claim ondersteund, evenzo in uitspraken over een tweestaten-oplossing?

Tijdens de komende synode nota zullen de beleidslijnen weer vastgelegd worden. Kerk in Actie zal bepalen welke contacten onderhouden (blijven) worden en waar de geldstromen heen gaan (zie uw stappenplan paragraaf 6.4). Daarom is het van belang enige zaken helder naar voren te brengen die in de huidige nota onderbelicht zijn. Met het oog op de bespreking van de nota:

1. De onderbouwing van uw vertrouwen op het volkerenrecht hoort in de komende synode ter discussie te staan. Het uitgangspunt van de kerk hoort namelijk te liggen bij het bestaansrecht van Israël. In hoeverre heeft u oog voor de existentiële nood waarin Israël verkeert te midden van de volkeren? Voor het feit dat het land op grond van islamistische uitgangspunten door Hamas (verwoord in hun Manifest), en vele landen rondom, met vernietiging bedreigd wordt? Dat zowel Israël als Palestijnen lijden onder de islamistische terreur van organisaties als Hamas en Hezbollah? Dit alles is volledig onderbelicht in uw nota. Israël heeft Gaza in 2005 verlaten, haar eigen inwoners gedeporteerd, en sindsdien is er vooral ondergronds gebouwd aan Gaza en niet bovengronds. De wereldwijde miljardensteun voor Palestijnen is grotendeels opgegaan in de bouw van tunnels en het kopen van wapens. Als u uitspraken wilt doen over ‘kolonisten’, en wilt meeleven met de Palestijnse bevolking dan zou u iedere steun aan Hamas moeten afkeuren. Hezbollah in Zuid-Libanon zou door de VN (middels UNIFIL) tegengehouden moeten worden, maar dat gebeurt niet. Hoe betrouwbaar (wederom) is de VN? En komt u ook tegemoet aan de nood die er is in de Israëlische samenleving omdat tachtigduizend mensen al ruim een jaar niet naar hun woningen kunnen terugkeren? De situatie voor de hele getraumatiseerde bevolking is financieel maar ook psychologisch desastreus voor een kleine samenleving zoals in Israël. Gaat Kerk in Actie dit opnemen in concrete hulp?

2. De theologische ruimte (vraag uit onze eerste brief) om op grond van de vele Bijbelse profetieën te geloven dat Israël door de God van Israël is teruggebracht naar het land dat al aan Abraham is beloofd. U zegt: ‘In de laatste decennia is er meer aandacht gekomen voor het koloniale verleden en de uitwerking daarvan op staatsvorming, ook t.a.v. de staat Israël en de voorgeschiedenis. Dit laat onverlet het recht van bestaan van de staat Israël (in het internationale volkenrecht verankerd): die staat niet ter discussie. Het is belangrijk onderscheid te maken tussen theologische bezinning en politieke vertaling ervan. Het is zaak om zeer terughoudend en voorzichtig te zijn om Bijbelteksten en religieuze argumenten te gebruiken (of misbruiken) ter rechtvaardiging van rechtsstatelijke en volkenrechtelijke grenzen’ (p. 21).

De historische band tussen het Joodse volk en het land was de basis voor de Balfour Declaration. Ver voor 1948 maakte ook de Arabische bevolking al deel uit van de verdelingsplannen. Grenzen worden niet getrokken op grond van Bijbelteksten, maar van onderhandelingen en vredesverdragen. Het uitgangspunt van Israël, ook onder de rabbijnen, is altijd geweest: land voor vrede. De Arabieren waren tot nu toe niet bereid tot een definitieve vredesregeling. Dat zou erkenning betekenen van een autonome Joodse aanwezigheid.

In de nota spreekt u uit dat ‘zowel de christelijke tradities, kerken en stromingen als de rabbijnse tradities hun oorsprong vinden in de veelkleurige periode van de Tweede tempelperiode’ (p.18). Daarmee kiest u impliciet voor een bepaalde theologische benadering waarin ‘achteraf’ de Joodse wording en geschiedenis pas ingevuld is. Met geen woord spreekt u over de Schrift als betrouwbaar en goddelijk geïnspireerd en al eeuwen door God bewaard en onderhouden met zicht op Zijn toekomst voor zowel Israël als Zijn gehele gemeente. De synode zou zich goed bewust moeten zijn welke achterliggende liberale theologische visie u hier hanteert, en dat u de Schrift dus niet wilt gebruiken om naar de huidige situatie te kijken, juist in de verwachting van het Koninkrijk dat voor Israël hersteld gaat worden bij de komst van de Messias. Een voormalig voorzitter van de synode vergeleek de Bijbel als Gods Woord voor de kerk met ‘goud dat we in handen hebben’. Maar u wilt dit goud niet (meer) gebruiken om naar de huidige situatie, laat staan de toekomst te kijken voor Israël als volk, land en staat? Ook dit laatste is nodig want hoe kan een land op dit moment bestaan zonder staat?

U zegt: ‘Er staan twee tegengestelde theologische posities tegenover elkaar die niet meer bij elkaar komen. De eerste zegt dat Israël en de volken blijvend onderscheiden moeten worden. God gaat zijn eigen weg met Israël en Gods verbond met Israël betreft het land. De vestiging van de staat Israël wordt daarbij gezien als een teken van het begin van het ontluiken van de verlossing. De tweede positie moet daar niet veel van hebben en zegt dat er een wezenlijke eenheid tussen Israël en de volken is in en door de komst van Christus. Voorstanders van deze lijn, vooral komend uit of beïnvloed door de kring van kerkelijke en diaconale werkers werkzaam in Israël en Palestina, nemen het vooral op voor Palestijnen’ (p.9). Maar waar staat u zelf als kerk op grond van het ‘goud’ dat u in handen hebt? Degenen die ‘Israël zien als het begin van het ontluiken van de verlossing’ zeggen niet dat er geen eenheid is tussen Israël en de volken. Zij zeggen dat Israël het ijkpunt is van de kerk, omdat de kerk zich baseert op een Joods boek en op de Joodse boodschap van Jezus. In die zin neemt Israël een unieke plaats in, zowel voor ons als voor de Palestijnse christenen.

In de Romeinenbrief heeft Paulus geschreven dat aan de Israëlieten de woorden van God zijn toevertrouwd (Romeinen 3:2). In Romeinen 9:4 en 5 noemt Paulus nog eens acht voorrechten die Israël heeft ontvangen. Het zijn voorrechten die Israël vanuit Gods verkiezend handelen ontvangen heeft. God is daarop nooit teruggekomen. Met de komst van Jezus Christus is de positie van Israël niet veranderd. Hoe gaat u om met uw diaconale werkers die volgens u vooral ‘positie twee’ innemen.

3. De drieslag ‘volk, land, staat’ die lang gehanteerd is, heeft u sinds 2008 uiteen getrokken omdat u ‘geen relaties hebt met staten’ (nota, p.15). Maar elk volk, land heeft een staat nodig om te functioneren. Of u het eens bent met het beleid van die staat is wat anders. Regering en staat moeten onderscheiden worden. U kunt uw ongemak betreffende een regering niet afdoen met de zin dat de kerk met geen enkele staat verbonden is. Zeker niet in de huidige tijd waarin het veelkoppige monster van het antisemitisme zich vooral richt tegen Israël als staat. Die staat wordt gedemoniseerd, bijvoorbeeld door het beleid van de Israëlische regering te vergelijken met dat van de nazi’s. Het bestaansrecht van de staat Israël wordt ontkend. De BDS-beweging (Boycot, Desinvestering en Sancties) probeert de staat Israël te ondermijnen. In de kerk probeert deze beweging voet aan de grond te krijgen. Kerk in Actie zou bewuste projecten moeten neerzetten tegen deze wereldwijde anti-beweging.

4. De gemarginaliseerde positie van Palestijnse christenen. Terecht dat hun moeizame positie benoemd wordt. Kerk in Actie heeft al veel contacten met partners in het Midden-Oosten die deze relatie waarborgen en hen financieel ondersteunen. Met deze nota bevestigt u opnieuw het staande beleid dat er veel geldstromen richting Palestijnse christenen gaan. Naast de concrete steun in praktische hulp ondersteunt Kerk in Actie hiermee ook de theologische visie van veel Palestijnse kerken. Velen zijn gelieerd aan de organisatie Sabeel die een Palestijnse bevrijdingstheologie propageert, zoals u eveneens verwoordt (nota p.33). U zegt daar hoopvol ‘Wel worden de stemmen van Palestijnse theologen als Naim Sifan Ateek, Mitri Raheb, en later Yohanna Katanacho en Munther Isaac steeds luider gehoord. Ook zij verhouden zich tot de joodse wortels, maar hebben vanuit hun eigen context een kritische relatie met de staat Israël’. Dat klinkt heel mooi, maar in hun theologische uitwerking uiten deze theologen zich zeer anti-Israël en ook zijn zij de bron van activistische groeperingen die zich zowel tegen Joden als tegen de Joodse staat uitspreken.

Bovendien stelt hun theologie zelfs het Jood-zijn van Jezus ter discussie. In Jezus zouden alle beloften aan Israël vervallen zijn en daarmee het unieke karakter van Israël voor de kerk. Ook wordt de Bijbelse geschiedenis van Israël als volk volledig ontkend. Hoe kunt u de (financiële) ondersteuning van deze Palestijnse theologie verenigen met de roeping om gestalte te geven aan de onopgeefbare verbondenheid met het Joodse volk en onze gezamenlijke Joodse wortels? Heeft de PKN-synode weet van de inhoud van de Palestijnse bevrijdingstheologie die haaks staat op de onopgeefbare verbondenheid met Israël?

5. Het spreken. U geeft aan dat in sommige situaties de Protestantse Kerk duidelijk en onomwonden moet kunnen spreken: daar waar er sprake is van mensenrechtenschendingen; daar waar er sprake is van terrorisme en aanslagen; daar waar mensen zich bedreigd voelen en er geen veilige omgeving is; daar waar er sprake is van bezetting en verdrukking; daar waar recht en gerechtigheid met voeten wordt getreden. Wat betekent dat we in de eigen spiegel moeten durven kijken en pijnlijke vragen onder ogen durven zien. Een diepgaande reflectie is nodig waarom de kerk slingerbewegingen heeft gemaakt, tussen antijudaïsme en filosemitisme en wat dit heeft betekend voor andere relaties. Dit gesprek willen we voeren op verschillende niveaus (lokaal kerkelijk, landelijk, universitair, met Joodse gesprekspartners en anderen). Dit alles met het oog op de gemeente’ (nota p.40).

Maar wie gaat spreken en hoe gaat dit gebeuren, want tot nu toe heeft het spreken van de Protestantse Kerk tot grotere wonden geleid, zowel onder gemeenteleden die gebukt gingen onder de uitspraken rondom de onafhankelijkheidsviering in 2023, de Israëlreis van de scriba met de Wereldraad van Kerken, de uitspraken op Goede Vrijdag, een dag waar juist de Joodse gemeenschap herinnerd wordt aan de vele gewelddaden die christenen hen hebben aangedaan, als onder de Joodse gemeenschap in Nederland en Israël die door het (recente) publieke spreken ook is beschadigd. Zij hebben al menigmaal ervaren dat woorden van de kerk niet omgezet worden in daden.

Door het recente publieke spreken, maar ook door ontmoetingen geven Joodse gesprekspartners aan het gevoel te hebben dat de band met Israël in dit rapport verdwenen is. Daarom dit indringende antwoord en de oproep deze aandachtspunten te verwerken in het beleid van de PKN met het oog op de praktische uitvoering van Kerk in Actie, waarin de roeping tot onopgeefbare verbondenheid met Israël daadwerkelijk gestalte dient te krijgen,

Uitziend naar uw antwoord, wensen we u Gods zegen en wijsheid op uw verantwoordelijke taak van harte toe, met vriendelijke groet,

Ds. Arenda Haasnoot,

namens de inmiddels ruim tachtig voorgangers die ondertekend hebben, kerkenraden en PKN-leden die instemmend hun reactie hebben gegeven,

en namens

ds. Marja van den Beld
ds. Dick van Arkel
dhr. Kees de Vreugd
ds. Jak Verwaal
ds. Hans Vermeulen
ds. Nico van den Houten
dhr. Piet Vergunst
ds. Frank Heikoop