“Alle pogingen om het zwijgen van Pius XII met diens gebrekkige kennis van de Holocaust te verontschuldigen, worden door de Vaticaanse documenten ondubbelzinnig weerlegd”, stelt de kerkhistoricus uit Münster prof. dr. Hubert Wolf in een belangwekkend essay op de pagina “Literatur und Kunst” van de Neue Zürcher Zeitung (NZZ), zaterdag 15 maart 2025.
Volgens Wolf, een eminent kenner van de Vaticaanse archieven, was de paus op drieërlei wijze over de ontwikkeling van de Jodenvervolging in Europa nauwkeurig geïnformeerd:
*ten eerste door honderden rapporten van zijn diplomatieke vertegenwoordigers in afzonderlijke landen;
*ten tweede door rond 10.000 tot dusver onbekende verzoekschriften van Joodse mensen uit geheel Europa van 1939 tot 1945, die Pius XII om hulp vroegen en hun nood en vervolging minutieus schilderden – en die de paus en de kerk niet zelden poogden te helpen;
*ter derde door een geheim jezuïtisch informatienetwerk, waarvan de draden samenkwamen bij de geheime secretaris van de paus, de jezuïet pater Robert Leiber. Hij deponeerde de schriftelijke stukken in het particuliere archief van Pius XII.
In dat laatste archief bevindt zich een brief van Lother König, een ordebroeder van Robert Leiber, die op 14 december 1942 schrijft: “De laatste inlichtingen over “Rawa Ruska” met zijn SS-hoogovens, waar dagelijks tot wel 6.000 mensen, vooral Polen en Joden, worden vermoord, heb ik via andere bronnen bevestigd gekregen. Ook het bericht over Oschwitz (Auschwitz) bij Kattowitz klopt.”
Eind 1942 wist paus Pius XII (1876-1958) derhalve af van het bestaan van de massavernietigingskampen Belzec en Auschwitz, constateert Wolf. “In de winter 1942/43 werd de “Endlösung” van het Joodse vraagstuk in het Vaticaan een verschrikkelijke wetenschap. In een interne notitie van het staatssecretariaat van 5 mei 1943 kan men lezen: “Joden. Verschrikkelijke situatie.” Van de 4,5 miljoen Joden voorheen in Polen zouden nog slechts 100.000 in leven zijn. En het wordt duidelijk vastgesteld: ‘Speciale kampen des doods in de nabijheid van Lublin (Treblinka) en bij Brest-Litowsk.’”
Over de meest omstreden paus van de vorige eeuw circuleerden sinds lang prangende vragen, aldus de kerkhistoricus. Naast de al genoemde (was Pius XII voldoende op de hoogte van de Holocaust?), zijn dat vooral: duikt het verwijt van het zwijgen van de paus over de Shoah pas na zijn dood op of werd hij reeds tijdens de Tweede Wereldoorlog tot spreken gedrongen?; zweeg hij over de Shoah vanwege antisemitische motieven?; was de paus zich van zijn zwijgen en de gevolgen daarvan ook zelf bewust?
Dankzij de opening van de Vaticaanse archieven over het pontificaat van paus Pius XII op 2 maart 2020 kan insider Hubert Wolf na jaren van intensief archiefwerk met zijn team van specialisten “op de belangrijkste vragen eerste betrouwbare hypothesen stellen”. Let wel het gaat om duizenden archiefdozen met miljoenen bladzijden. Wolf spreekt van decennia archiefwerk om tot een afrondende wetenschappelijke beoordeling van de ambtsperiode van Pius XII te komen.
Komen we bij de vraag of de paus tot spreken over de Jodenvervolging door de nazi’s werd opgeroepen, zo niet gedrongen? Hij fungeerde immers als “de plaatsvervanger van Jezus Christus op aarde”. Wolf geeft meteen antwoord: “De Vaticaanse archieven zijn voor de jaren 1939 tot 1945 vol van dringende verzoeken aan de paus zich ondubbelzinnig publiekelijk uit te spreken.”
Die verzoeken kwamen van alle kanten. Zo meldden zich bij de Heilige Stoel geaccrediteerde diplomaten. Bijvoorbeeld de Brit Francis Osborne. Hij aarzelde niet om de houding van Pius XII als “kleinmoedigheid van de paus” te kritiseren, “al jammerlijker”. En de curiekardinaal Eugène Tisserant bestormde de paus meerdere malen met het urgente verzoek een protestencycliek te publiceren. Tisserant verweet Pius XII een foute “politiek van inschikkelijkheid”.
Ook van Joodse zijde werd de paus benaderd. Leden van de “Orthodoxe Rabbijnenunie in de VS en Canada” riepen Pius XII in een telegram van 12 maart 1943 op om uit naam van de menselijkheid ultiem officieel te interveniëren tegen de dreigende liquidatie van het getto van Warschau.
Allen die de paus tot spreken drongen over de nazimisdaden, ontvingen hetzelfde standaardantwoord, ontdekte Hubert Wolf in talloze archiefstukken van het Vaticaan: “De Heilige Stoel heeft zich steeds voor de vervolgde Joden ingezet en zet zich ook verder voor deze in.” De Duitse onderzoeker voegt daar veelzeggend aan toe: “zonder verdere specificering van de betrokkenheid en zonder enige publiek hoorbare uiting”.
Ook talrijke privépersonen wendden zich tot Pius XII. Soms gebruikten ze daarbij drastische woorden om de paus van zijn stelselmatige zwijgen over de Shoah eindelijk af te brengen. Wolf citeert uit een brief van 19 september 1939: “Kan men er werkelijk aan denken dat de neutraliteit van de politieke chef van de kleinste staat van Vaticaanstad de geestelijke chef van miljoenen gelovigen tot zwijgen zou kunnen dwingen?”
De briefschrijver geeft zelf een duidelijk antwoord: een afwachtende “neutraliteit tussen moordenaars en slachtoffers” is voor de paus eenvoudig onmogelijk. “Heiligheid, nu is het uur voor de plaatsvervanger van Jezus Christus op aarde om de zweep te laten knallen, om de moordenaars te verdoemen en hun excommunicatie af te kondigen.” Die zweep hanteerde Pius XII geen enkele keer, commentarieert Wolf. En ook “een openlijke veroordeling van Hitler en diens trawanten bleef uit”.
Vanwaar dit halsstarrige zwijgen van de paus over de nazigruwelen? Vaak werd dat geduid als vijandschap jegens de Joden, zet de kerkhistoricus uiteen. Zelfs als een pauselijk antisemitisme. Wolf wijst deze verklaring af. Wanneer de paus immers wel luid had geprotesteerd tegen andere misdaden jegens de menselijkheid en alleen bij de vermoording van de Joden gezwegen zou hebben, gaat deze argumentatie op. “Dat was echter niet het geval, zoals de bronnen duidelijk aantonen.”
De Vaticaan-vorser noemt vervolgers “de eerst genocide”, waar de paus zich niet over uitliet: de moord op een miljoen katholieke Polen door de Duitsers in de jaren 1939/40. Poolse bisschoppen en leken, maar ook katholieken uit de gehele wereld, smeekten de paus om een openlijke veroordeling van de moordenaars. “De hele wereld verwacht van u een woord met zo’n kracht, zoals wanneer het direct van God zou komen”, schreef een Franse gelovige aan Pius XII in september 1939.
Het zwijgen over de genocide op de katholieke Polen valt absoluut niet te verklaren als een “antisemitisme” van Pius XII, benadrukt Wolf nog maar eens. Er moeten dus andere redenen zijn voor het permanente zwijgen van de paus over de Shoah. “Deze lichten op uit interne discussies in het Vaticaan”, informeert de wetenschapper. Die heeft Wolf teruggevonden in interne dossiernotities: de paus wilde boven de partijen staan en strikte neutraliteit bewaren, want als “Padre comune” diende hij er voor de katholieken aan alle zijden van de fronten te zijn. Dat tekende het zelfbeeld van Pius XII als paus.
“De beslissende reden voor het zwijgen van Pius XII over de Shoah ligt in zijn neutraliteitspolitiek en niet in antisemitische motivaties”, oordeelt Wolf. Er speelde ook nog een ander motief, dat telkens weer in de bronnen naar voren komt: openlijke protesten van de paus zouden de situatie van de Joden, die zich in de handen van de nationaalsocialisten bevonden, alleen maar nog erger maken en pauselijke hulp in het verborgene nog veel moeilijker.
Dat leidt tot de vraag of de paus zich ook van de mogelijke gevolgen van zijn zwijgen bewust was. Wolf geeft daar een bevestigend antwoord op. Zo vertrouwde de paus de Italiaanse ambassadeur bij de Heilige Stoel, Dino Alfieri, in 1940 toe dat hij als paus beslist meer zou moeten zeggen over de misdaden van de nazi’s, maar dat de angst voor de wraak van de Duitsers op de slachtoffers in hun machtsbereik hem daarvoor deed terugschrikken.
Heel direct vroeg paus Pius XII in de zomer van 1941 aan zijn gezant in Istanbul, Angelo Roncalli: “Wat zegt men over mijn zwijgen?” Daarbij sprak de paus in het meervoud, letterlijk “miei silenzi”. Conclusie van prof. Wolf: Pius XII was zich van zijn zwijgen en de daarmee verbonden problemen volledig bewust. “Hij was zich bewust dat hij de Holocaust en de daders eigenlijk met luide stem zou moeten veroordelen.”
Hier stuit de onderzoeker op een belangrijk detail in de kerkelijke loopbaan van Pius XII. Als kardinaal-staatssecretaris had hij immers onmiddellijk na het begin van de Jodenvervolging door de nationaalsocialistische regering in april 1933 de morele rol van de paus als advocaat van de mensenrechten beklemtoond. Begreep de paus soms dat dit uitgangspunt het hoofddoel van zijn neutraliteitspolitiek -voor alle oorlogspartijen een aanvaardbare bemiddelaar- torpedeerde, laat Wolf nog in het midden. Het resultaat is daarentegen klip en klaar: “Met het zwijgen over de massamoord ondergroef hij zijn eigen morele autoriteit, de primaire voorwaarde van elke succesvolle bemiddeling.”
De Vaticaankenner uit Münster schetst paus Pius XII als een zeer gesloten mens. In zijn aantekeningen laat hij zich nauwelijks een keer in het hart kijken of deelhebben aan zijn binnenste gedachten. “Tussen de regels wordt echter tenminste duidelijk dat zijn zwijgen hem niet licht is gevallen en dat het lot van de vervolgden hem niet onberoerd liet.”
Als een ware wetenschapper kijkt professor Wolf alvast uit naar nieuwe verrassingen die de duizenden resterende archiefdozen over het pontificaat van Pius XII waarschijnlijk nog bevatten. Hij besluit zijn glasheldere (voorlopige!) analyse van “de paus die zweeg” dat Pius XII niet “Hitlers paus” was, noch “de grootste weldoener van het Joodse volk tijdens de Shoah”. Nee, “de Vaticaanse bronnen, die tot op heden konden worden onderzocht, verbieden een zwart-wit-schildering”.
Bron: bijdrage Hubert Wolf aan de Neue Zürcher Zeitung (15 maart 2025) onder de titel “Papst Pius XII. wusste Bescheid über die Shoah – und schwieg: Jetzt zeigen die vatikanischen Archive, weshalb”.
Van de hand van prof. dr. Hubert Wolf verscheen “Die geheimen Archive des Vatikan - Und was sie über die Kirche verraten”, C.H. Beck Verlag, München 2024.
Reactie plaatsen
Reacties